شب و روز جهد نمائید
“شب و روز جهد نمائید تا به حقائق و معانی پی برید و اسرار یوم ظهور را ادراک کنید و حجج و براهین اشراق اسم اعظم را اطلاع یابید”
حضرت عبدالبهاء
مقدّمۀ مجموعه
از آنجا که کتاب رمز و راز، اثر دکتر کریستفر باک را که رسالۀ دکترای ایشان راجع به کتاب مستطاب ایقان است، ترجمه کرده و بعضی مسائل عمدۀ مندرج در آن را، در چند نوبت، برای گروه‌های کوچکی از دوستان توضیح داده بودم، اواسط دیماه 95، یک نفر از عزیزان تقاضا کرد دیدگاه‌های حاصل از این دو تجربه را به صورت یک مقاله تهیه و تقدیم نمایم.
فصل اوّل: نگاهی جامع به کتاب ایقان
مقدّمه
روزگاری بود که خبری از “ایقان” نبود. زمستان شکّ و تردید بر عرصۀ سرزمینم خیمه زده بود. عقول، همه، مسخ شده بود و ارواح، همه، منجمد گشته بود. طوفانه‌ای تعدّی تند می‌وزید و سرماهای ستم سخت می‌شورید. یخبندان حرمان احاطه داشت، زمهریر زشتی زوزه می‌کشید، و بوران بدبختی تازیانه می‌زد. مردم سرزمینم به سکون و سکوت مجبور شده بودند و یاران دیارم به ثبوت و سقوط محکوم گشته بودند. مردم در بیغوله‌های بلاهت، رمز حیات می‌جستند و در حجره‌های حماقت راز نجات می‌یافتند. آری، روزگاری سکرات موت اهل اقلیمم را اخذ کرده بود، زیرا از “ایقان” هیچ خبری نبود.
بخش اوّل- شان نزول آن
ظاهر قضیه این است که خال اکبرِ حضرت باب برای زیارت اماکن مقدّسۀ شیعه به کربلا می‌رود، ولی به ارادۀ الهی به حضور جمال مبارک احضار می‌شود و پس از تقدیم اسئلۀ کتبی خود، کتاب مستطاب ایقان در پاسخ به آن‌ها نازل می‌گردد؛ امّا از شواهد و قرائن چنین بر می‌آید که حادثه ابعاد مرموز دیگری هم داشته است.
بخش دوّم- اسئلۀ دالّ بر نزول آن
عمده اسئلۀ دالّ بر نزول چه بوده‌اند؟ در ذهن خال حضرت اعلی راجع به داعیۀ عظیم ایشان چه می‌گذشته؟ چه مسائل و مبهماتی بر قلب و روح او چیره بوده؟ چه چیز مانع از ایمان سریع او به خواهر زادۀ خود بوده است؟ آیا می‌توان فضای حاکم بر ذهن و روح او را نمایندۀ فضای کلی حاکم بر فرهنگ تشیّع آن زمان تلقی کرد؟ آیا او خود باور داشته که عقیدۀ راسخش به آن تصوّرات و موهومات زدودنی است؟ آیا می‌توان فوران اسئلۀ جناب خال را پدیده‌ای اسرار آمیز تلقی کرد که به ارادۀ حضرت بهاءالله در آن موقعیّت حسّاس و حیاتی از تاریخ امرالهی فوران یافت؟ محور اصلی اسئلۀ خال چه بوده است؟
بخش سوّم- تاریخ نزول آن
چرا تعیین تاریخ دقیق نزول کتاب ایقان اهمّیت دارد؟ آیا زمان این واقعه پدیده‌ای اتفاقی بوده است و یا جریانی ارادی؟ چرا کتاب ایقان که یکی از شاخص‌ترین آثار جمال رحمن است، قبل از اظهار امر علنی، یعنی زمانی که آن حضرت در انظار عمومی بابیان یک مؤمن متشخص به امر حضرت باب شناخته می‌شد، نازل شد؟ آیا بین زمان نزول ایقان و اوضاع جامعۀ بابی رابطه‌ای هست؟ آیا بین این زمان و اظهار امر علنی حضرت بهاءالله رابطه‌ای هست؟ آیا زمانه‌ای نزول ایقان و اظهار امر علنی می‌توانسته معکوس شود؟ در این صورت چه اتفاقی ممکن بوده رخ دهد؟
بخش چهارم- نسخۀ اصل آن
آیا در زمان نزول، حضرت بهاءالله کتاب ایقان را خود کتابت فرمودند و یا شخص دیگری آن را نگاشت؟ قدیمی‌ترین و اصلی‌ترین نسخۀ موجود از کتاب ایقان به خطّ چه کسی است و چگونه به دست آمده است؟ اصلی‌ترین نسخۀ ایقان در کجا نگهداری می‌شود؟ آیا کتاب ایقان نسخه‌هایی متعدد و متنوّع داشته است؟ آیا در گذران زمان ممکن نبوده که در نسخه‌برداری دستی از ایقان خطاهایی صورت گیرد؟ اگر چنین بوده چگونه میسّر بوده از تسّری آن ممانعت شود؟ خطّ نزولی یعنی چه و آیا کتاب ایقان نسخۀ “نزولی” هم داشته است؟ نسخۀ نزولی چگونه به اصیل‌ترین نسخۀ موجود تبدیل شده است؟ اصیل‌ترین نسخه چگونه به ارض اقدس واصل می‌شود؟
بخش پنجم- تاریخ طبع‌های مختلف آن
اوّلین طبع کتاب ایقان در چه تاریخی بوده است؟ این طبع طیّ چه روندی و در کجا صورت گرفته است؟ چرا در حصول طبع‌های ایقان تعجیل شده است؟ توالی طبع‌های ایقان چگونه بوده است؟
بخش ششم- سبک نگارش آن
خصائص عمدۀ یا وجوه برجستۀ سبک نگارش ایقان چیست؟ حکمت‌های ناظر بر سبک ویژۀ ایقان کدام است؟ تأثیرات سبک ویژۀ ایقان چه بوده است؟ آیا سبک خاصّ ایقان متوجّه مخاطبانی خاصّ بوده است؟ آیا نظر محقّق معروفی را راجع به سبک ایقان دیده اید؟ بین سبک ایقان و شرایط زمان چه رابطه‌ای است؟ سبک مخصوص ایقان بیشتر ناظر بر کدام گروه از مخاطبان آن است؟
بخش هفتم- ترجمه‌های آن
اوّلین ترجمۀ ایقان به چه زبانی و در چه زمانی و توسّط چه کسی بوده است؟ نشانه‌های دالّ بر اهمّیت ترجمۀ ایقان چیست؟ مهم‌ترین ترجمۀ ایقان به چه زبانی و توسّط چه شخصی است؟ ایقان از لحاظ ترجمه به السنۀ دیگر در چه رتبه‌ای قرار دارد؟ ایقان تقریباً به چند زبان ترجمه شده است؟ نیّت اصلی در ترجمه‌های ایقان چه بوده است؟ ترجمه‌های ایقان بیشتر ناظر بر کدام گروه از مخاطبان آن بوده است؟
بخش هشتم- نحوۀ مطلوب مطالعۀ آن
آیا نحوۀ مطالعۀ ایقان امری شخصی است؟ چه افعالی ضروری حاکم بر نحوۀ مطالعۀ ایقان است؟ آیا مطالعۀ ایقان یک فرایند منحصراً حسی است؟ کدام ابعاد وجودی انسان باید در مطالعۀ ایقان مشارکت داشته باشد؟ آیا برای درک تمام ابعاد ایقان فقط یک بار مطالعۀ آن کفایت می‌کند؟ چه دلایلی حاکم بر این قضیه است؟ از کجا بفهمیم که ایقان را چگونه باید مطالعه کنیم؟ آیا مطالعۀ مقطعی در مورد ایقان مصداق دارد؟ نتایج مستند مطالعۀ صحیح ایقان چیست؟ آیا بدون مطالعۀ صحیح ایقان می‌توان ماهیت و مسیر تحوّلات امرالهی را قبل و بعد از اظهار امر علنی درک کرد؟ در مورد ایقان از چند نوع مطالعه اطلاع دارید؟ چه نوع مطالعه‌ای برای درک جمیع ابعاد ایقان ضروری است؟
بخش نهم- مسئلۀ منزول بودن آن
کلمۀ “نزول” به چه معنی است؟ تفاوت بین یک اثر منزول و یک اثر غیر منزول در چیست؟ اگر ایقان را منزول تلقی نکنیم چه وضعی پیش می‌آید؟ صِرف منزول بودن ایقان چه حقیقتی را فاش می‌سازد؟ آیا مسئلۀ منزول بودن ایقان زیر سؤال رفته است؟ اگر بلی، چه کسانی و به چه منظوری چنین کرده‌اند؟ آیا ملاکی علمی برای اثبات فرایند “نزول” وجود دارد؟ منزول بودن یک اثر چگونه برآورد می‌شود؟ آیا برای تشخیص فرایند نزول شواهد برون متنی هم وجود دارد؟ بعضی شواهد درون متنی دالّ بر منزول بودن ایقان چیست؟ شواهد تاریخی دالّ بر منزول بودن ایقان چیست؟ نتایج تاریخی- اجتماعی منزول انگاشتن ایقان چه بوده است؟ چرا بعضی از مخالفان امرالهی سعی دارند ثابت کنند که ایقان “نازل” نشده است؟ مستندات آنان در این مورد چیست؟ کدام اثر تحقیقی را می‌شناسید که به مسئلۀ منزول بودن ایقان پرداخته باشد؟ بهائیان به چه دلیلی کتاب ایقان را منزول تلقی می‌کنند؟